رشد نرخ ارز رسمی با افزایش تورم و کاهش اعتماد، قیمت دلار را جهش می‌دهد.

افزایش نرخ رسمی ارز برای کاهش فاصله با نرخ غیررسمی، به دلیل انتظارات افزایشی و سفته‌بازی، تقاضا در بازار آزاد را بالا برده و باعث جهش بیشتر قیمت دلار غیررسمی می‌شود.

خوشه-اظهارات پرویز خسروشاهی درباره عدم تأثیر نرخ ارز رسمی بر نرخ غیررسمی، نشان‌دهنده دیدگاهی است که بر اساس اصول بازار آزاد و عرضه و تقاضا شکل گرفته است. او با نقد نظرات رئیس سابق سازمان برنامه و بودجه، پرسشی اساسی مطرح می‌کند: مکانیزم مشخصی که این دو نرخ را به هم مرتبط کند چیست؟

تحلیل موضوع:

1. ارتباط نرخ رسمی و غیررسمی ارز:
   نرخ رسمی ارز به‌عنوان مرجع معاملات دولتی و تجاری استفاده می‌شود، اما نرخ غیررسمی در بازار آزاد بیشتر تحت تأثیر عوامل دیگری مانند عرضه و تقاضای بازار، انتظارات تورمی، و تحولات سیاسی قرار دارد. به این ترتیب، افزایش نرخ رسمی ممکن است به تنهایی تأثیر مستقیمی بر بازار آزاد نداشته باشد، مگر آنکه تغییرات سیاستی یا روانی قابل‌توجهی ایجاد کند.
2. نقش انتظارات و سیاست‌ها:
   تغییر در نرخ رسمی می‌تواند از طریق انتظارات تورمی یا سیاست‌های دولت بر نرخ غیررسمی تأثیر بگذارد. اگر بازار احساس کند که تغییر در نرخ رسمی نشانه‌ای از سیاست‌های مالی یا ارزی آتی است، ممکن است واکنش نشان دهد.
3. سؤال خسروشاهی:
   این سؤال که چرا و چگونه نرخ رسمی بر نرخ غیررسمی تأثیر می‌گذارد، دعوتی برای ارائه تحلیل اقتصادی دقیق‌تر است. به‌ویژه در شرایطی که عوامل مختلفی بر نرخ‌های ارز تأثیرگذار هستند، مانند:
   • سیاست‌های ارزی دولت
   • میزان دخالت بانک مرکزی در بازار
   • شرایط اقتصادی و تحریم‌ها

نتیجه‌گیری:

اظهارات خسروشاهی چالشی برای تحلیل‌های سطحی درباره ارتباط مستقیم بین نرخ رسمی و غیررسمی ارز است. این دیدگاه نیازمند بررسی دقیق‌تر روابط علّی بین سیاست‌های ارزی و واکنش‌های بازار آزاد است، تا روشن شود که چه عوامل و مکانیزم‌هایی این دو نرخ را به یکدیگر متصل می‌کنند یا از هم مستقل نگه می‌دارند.

مکانیزم تأثیر رشد نرخ ارز رسمی بر جهش نرخ غیررسمی ارز در ایران، به‌ویژه در شرایطی که بازار غیررسمی و قاچاق ارز فعال است، پیچیدگی‌های خاص خود را دارد. در این تحلیل، به‌طور خاص به دو جنبه اصلی اشاره می‌شود: عرضه ارز توسط صادرکنندگان و تقاضای خارج از سامانه رسمی (که بخش عمده‌ای از آن قاچاق است). در اینجا به جزئیات مکانیزم‌های تأثیرگذار پرداخته می‌شود:

۱. عدم انگیزه برای عرضه ارز در سامانه رسمی

• یکی از استدلال‌های اساسی برای افزایش نرخ ارز رسمی این است که وقتی نرخ رسمی به نرخ غیررسمی نزدیک می‌شود، صادرکنندگان به‌دلیل ریسک‌های موجود، ترجیح می‌دهند ارز خود را در بازار غیررسمی عرضه کنند، چرا که نرخ بالاتر در آنجا به معنای سود بیشتر است.
• در این حالت، حتی اگر نرخ رسمی بالاتر برود، صادرکنندگان هنوز انگیزه کافی برای عرضه ارز در سامانه رسمی ندارند و به‌دنبال حداکثر سود در بازار آزاد هستند.

۲. اثر بر تقاضای خارج از سامانه (قاچاق ارز)

• در ایران، تقاضای زیادی برای ارز در بازار غیررسمی وجود دارد که بیشتر آن ناشی از فعالیت‌های قاچاق است. تقاضاهایی که از طریق کانال‌های رسمی نمی‌توانند تأمین شوند، در بازار غیررسمی با نرخ بالاتری دنبال می‌شوند.
• زمانی که نرخ رسمی به نرخ غیررسمی نزدیک می‌شود، به‌طور طبیعی افراد خارج از سامانه رسمی، به‌ویژه فعالان اقتصادی و واردکنندگان غیررسمی، برای تأمین ارز خود مجبور به ارائه نرخ‌های بالاتری می‌شوند تا از عرضه ارز در بازار غیررسمی بهره‌مند شوند.

۳. افزایش مجدد نرخ در بازار غیررسمی

• این وضعیت باعث می‌شود که نرخ ارز در بازار غیررسمی مجدداً افزایش یابد. چرا که وقتی نرخ رسمی به بازار غیررسمی نزدیک می‌شود، صادرکنندگان و دارندگان ارز، برای جلوگیری از ریسک‌های عرضه ارز در سامانه رسمی و برای بهره‌برداری از تفاوت نرخ، به بازار آزاد می‌روند.
• این امر به‌نوبه خود موجب فشار بیشتری به بازار غیررسمی و افزایش مجدد نرخ‌ها می‌شود.

۴. عدم کنترل بازار غیررسمی

• مشکل اصلی اینجاست که در شرایط فعلی، هیچ‌گونه سازوکار کنترل مؤثری برای مدیریت بازار غیررسمی یا قاچاق ارز وجود ندارد. در نتیجه، در بلندمدت، ارز تک‌نرخی در ایران امکان‌پذیر نخواهد بود، چرا که همواره شکاف‌هایی بین نرخ‌های رسمی و غیررسمی وجود خواهد داشت.
• تجربه سال‌های گذشته، به‌ویژه در سال‌های ۱۳۹۷ و ۱۴۰۱، نشان داده است که هر زمان که سیاست‌گذار اقتصادی تلاش کرده است تا ارز را تک‌نرخی کند، یا نرخ رسمی را افزایش دهد، به‌ویژه بدون کنترل و نظارت بر بازار غیررسمی، شاهد جهش نرخ ارز در بازار آزاد بوده‌ایم.

۵. تجربه سال ۱۳۹۷ و ۱۴۰۱

• در سال ۱۳۹۷، پس از افزایش نرخ رسمی ارز به ۴۲۰۰ تومان و سپس ۹ هزار تومان، نرخ ارز غیررسمی به‌طور قابل‌توجهی جهش کرد. این افزایش نرخ، به دلیل فشار تقاضای خارج از سامانه و تمایل صادرکنندگان به فروش ارز در بازار آزاد، باعث شد که نرخ دلار در بازار آزاد به شدت افزایش یابد.
• مشابه همین روند در حذف ارز ۴۲۰۰ تومانی در اردیبهشت ۱۴۰۱ نیز مشاهده شد که افزایش نرخ ارز رسمی، منجر به افزایش نرخ غیررسمی شد.

نتیجه‌گیری:

رشد نرخ ارز رسمی بدون وجود سازوکارهای مؤثر برای کنترل بازار غیررسمی و قاچاق، معمولاً منجر به افزایش نرخ ارز در بازار آزاد خواهد شد. صادرکنندگان و دارندگان ارز، با توجه به ریسک‌های عرضه ارز در سامانه رسمی و تفاوت نرخ‌ها، تمایل بیشتری به فروش ارز در بازار غیررسمی دارند. بنابراین، برای دستیابی به یک بازار ارز تک‌نرخی و پایدار، نیاز به کنترل‌های دقیق‌تر و نظارت بر بازار غیررسمی وجود دارد.